اندیشه های یک معلّم

عنوان : زنگ آفرینش

 زنگ آفرینش

اهداف آموزشی

1-     آشنایی بیش تر با زیبایی ها و پدیده های جهان آفرینش

2-     پرورش حسّ تعالی جویی

3-     عشق ورزی نسبت به پدیده های جهان آفرینش به عنوان آیات الهی

4-     آشنایی با آرایه ی « تشخیص » یا « شخصیّت بخشی » Presonification

5-     تقویت نگرش مثبت نسبت به جهان آفرینش و پدیده های الهی

6-     آشنایی بیش تر با قیصر امین پور و نمونه ای از سروده های وی

7-     آشنایی بیش تر با جمله در زبان فارسی

روش های پیشنهادی تدریس

این درس را می توان با روش « نمایشی » در کلاس اجرا کرد . پیشنهاد می شود :

1-     به تعداد شخصیّت های شعر ، از میان دانش آموزان ، افرادی مشخص شوند تا به ایفای نقش بپردازند .

2-     می توان با بهره گیری از امکاناتی ساده ، شخصیّت ها را حسّی تر و ملموس تر ساخت ، مثلاً با استفاده از صورتک ها ، عکس ها و ... این کار ، امکان پذیر است .

مناسب است هر یک از شخصیّت ها بخشی از شعر را که متناسب با شخصیّت آن هاست ، حفظ کند تا نمایش طبیعی تر انجام شود .

با روش « روشن سازی طرز تلقی » نیز می توان درس را اجرا کرد.

خواندن کامل شعر ضروری است .

نکات مهم درس

در این چارپاره ، جز انتخاب مناسب شخصیّت ها و گفت وگو از زبان آن ها ، آرزوها و آرمان ها مطرح می شود . آن چه شعر را زیباتر می کند ، زبان روایی و داستانی و پیوستگی اجزای شعر است . نوعی تکریم از معلّم و نشان دادن آرزوی معلّم که کامیابی دانش آموزان است ، به شعر ارزش و اعتبار ویژه بخشیده است .

شعر آفرینش توصیف فضای کلاسی بسیار گرم و تپنده و سرزنده و صمیمی است ، یعنی معلّم نقابی به چهره ندارد . به دانش آموزان نزدیک است و آن ها نیز خود را با معلّم یکی می دانند و معلّم را با خود همراه ، همدم و همدل می بینند .

موضوع گپ و گفت ، موضوع انشا است و آن هم موضوع تازه ای به نام « آرزوهای شما در آینده » .

در این جا گرانیگاه معنایی و هسته ای بنیادین شعر بر واژه « انشا » نهاده شده است . از این رو در حقیقت ، کلاس انشا ، سراسر رویش و شکفتگی و به طور کلّی جریان حاکم بر شعر ، حرکت به سمت و سوی بالندگی و « شدن و فراتر رفتن » است .

فرایند داستانی این شعر در فضایی رو به تعالی پیش می رود . آن چه سبب شده است حرارت و شوق زیبا زیستن و رستن ، پرفروغ تر گردد ، همانا امید به آینده و داشتن آرزوهای رنگین و افکار شیرین دانش آموزان نسبت به فرداهاست . همان سخنی که در باورهای مردمی هم مشهور است که : « انسان با آرزوها و امید به آینده زنده است » .

این سروده هم چنان که یادآور شدیم ، بافتاری داستانی ـ روایی دارد و شخصیّت های زیر در جریان داستان نمایان می شوند :

1-     معلّم

2-     دانش آموزان (بچّه ها) که شش نفر هستند و هرکدام به ترتیب زیر می آیند و موضوع انشا و آرزوهای خود را بیان می کنند :

الف- شبنم : آرزوهایش این است که آفتاب شود و ذره ذره به آسمان برود و ابر باشد و دوباره آب شود .

ب- دانه : آرزو می کند باغی بزرگ شود و جاودانه سبز بماند .

پ- غنچه : آرزو دارد مثل لبخند شکوفا شود و جاودانه باطراوت باشد .

ت- جوجه گنجشک : آرزو می کند رها در دل آسمان و آسوده از سنگ بچه ها باشد .

ث- جوجه پرستو : می خواهد رهسپار با باد تا افق های دور کوچ کند و پیغمبر بهار شود .

ج- جوجه کبوترها : می گویند ای کاش روز و شب کنار هم ، توی گل دسته های یک گنبد زائر حرم باشیم .

3-     زنجره

بنابراین ، در مجموع هشت شخصیّت در ساختار داستانی شعر وجود دارند( البتّه اگر جوجه های کبوتران را یک شخصیّت به حساب آوریم) اگر به چند و چون کارکرد هر یک از اشخاص بنگریم ، می بینیم که کم اثرترین و کم رنگ ترین چهره ، زنجره است که تنها در یک مصراع از بند دهم شعر ، حاضر شده و زنگ تفریح را به صدا درآورده است .

بچّه ها هم که در این شعر از آن ها به شبنم ، دانه ، غنچه ، جوجه و ... یاد شده با ذکر آرزوهایشان در حقیقت روزنه ها و دریچه هایی هستند که از رهگذر آن می توان تکامل و حرکت کمال جو را مشاهده کرد . بن مایه مشترک آرزوها ، همان جهت گیری به سمت آسمان معرفت و خورشید حقیقت و گسترش شخصیّت درون افراد است .

زیبایی های هنری : نخست این که فضای عمومی شعر ، سرشار از احساس لطیف و عاطفه عمیق است که به خوبی خود را در ژرفای ذهن و زبان مخاطب ، جای گیر می سازد . دیگر این که زبان و تصویرهای خیالی به کار گرفته در این سروده ، کاملاً با جهان ذهن و زبان نوجوان هماهنگ است .

هم چنین توجّه به کاربرد و تکرار واژه « باز » در ابتدای پنج مصراع که امتداد بار معنایی و آوایی ویژه ای هم چون زنگی در ذهن و کلام به صدا درمی آورد ، جالب است . گویی با این توجّه و تلنگر می خواهد بگوید در گذشته هم بارها چنین وضعی تجربه شده است و این حکایت مکرر تاریخ است ، حتّی می بینیم جوجه کوچک پرستو هم آرزو می کند « کاش باز پیغمبر بهار شود » گویا پیش از این هم چنین رسالتی داشته است . یکی دیگر از کاربردهای بسیار سنجیده ، به جا و زیبای این سروده کلمه زنجره است ، در مصراع « زنگ تفریح را که زنجره زد »  با تأمّل در این مصراع می بینیم که واژه « زنجره » چقدر دقیق و آگاهانه برای نواختن زنگ انتخاب شده است . افزون بر این ، تکرار واج « ز » و ایجاد موسیقی و هم آوایی گوش نواز ، خود یادآور صدای ویژه زنجره یا همان سیرسیرک است .

   آموزه های تربیتی ـ اخلاقی شعر زنگ آفرینش ـ با درنگ در تار و پود این سروده به چند آموزه تربیتی ـ  اخلاقی بر می خوریم . ابتدا معلّم را می بینیم که چهره ای شاداب و خندان دارد . سرزندگی و خلّاقیّت ذهنی بچّه ها در کلاس جنگل سبز به همین گشاده رویی معلّم برمی گردد . تأثیر روان شناختی ـ تربیتی این نحوه ی برخورد نیز بر کسی پوشیده نیست . بنابراین معلّم شاداب با رفتار و کلام طرب انگیز خود به شاگردان کلاس خویش ، انرژی مثبتی می بخشد و حرکت ، جست وجوی و چالاکی را به آن ها هدیه می کند و این اثرگذاری هم سخن و مصاحبت با بزرگان صافی درون را مولانا در مثنوی به زیبایی ، بیان کرده است :

نار خندان ، باغ را خندان کند                                                صحبت مردانت از مردان کند

(مثنوی دفتر اوّل ، ب 721)

از این رو است که شادی و شکفتگی در پهنای سبز کلاس موج می زند . اتّفاقاً همین روحیّه ی معلّم باعث شده است که بچّه ها بی پرده و صمیمی او را در ردیف خود ببینند و آرزوهای خویش را برایش روایت کنند . در واقع معلّم دوست بچّه­هاست و تا هنگامی که در کلاس و جمع شاگردان با همدلان و همسفران است ، پر از نشاط و طراوت است و همین که زنگ تفریح را زنجره می زند ، شاعر می گوید : « و معلّم دوباره تنها شد » مسئله ی دیگری می باشدکه آموزنده و شایسته ی توجّه است ، نگاه کمال جویی ، تعالی طلب و امیدوار به آینده ای روشن با چشم اندازی سبز و جاودانه در فضایی آزاد و سرشار از محبّت و دوستی هاست .

سخن آخر این که بند پایانی شعر با نهایت لطف و لطافت بیان شده است و نشان دهنده ی فرود بسیار زیبای پرواز خیال انگیز ذهن و زبان شاعر است . در این جا معلّم را می بینیم که با وجود غرق بودن در تنهایی خود ، از حضور گرم و چشم نواز و تنوّع آرزوهای دانش آموزان سخن می گوید و هنوز به آنان که نیمه وجودی روح و روانش را تشکیل می دهند ، فکر می کند و در دل برایشان آرزوی کامیابی و آینده ای روشن و آفتابی دارد . این جاست که باز هم صفای باطن و سرشار از عشق و محبّت معلّم برجسته تر می شود ، زیرا او حتّی در تنهایی خویش نیز به شاگردان و نیک بختی و نیک فرجامی آنان می اندیشد و تنها آرزوی خود را کامروایی بچّه ها می داند و با این پیام در حقیقت معلّم هم چون دیگر بچّه­ها تکلیف خود را به شایستگی انجام داد و انشای زندگی خویش را قرائت کرد .

این سروده ی زیبا را می توان با بهره گیری از نوار صوتی ، لوح فشرده و منابع رایانه ای بهتر و تأثیرگذار عرضه کرد . در این درس با شیوه های گوناگون رایج چون ارزش یابی شفاهی ، کتبی و چک لیست می توان میزان دریافت و فعّالیّت دانش آموزان را سنجش کرد .

دانش های زبانی و ادبی

نکته ی اوّل

نوشتن

یادآوری : در این بخش ، هدف مؤلّفان پاسخگویی مستقیم به پرسش های بخش نوشتن نیست بلکه نگارندگان کتاب برآنند که به اهداف آموزشی هر یک از تمرین هایی که نیاز به توضیح دارند ، بپردازند .

زیرا تبیین اهداف آموزش ، جهت آموزش و ارزش یابی را نیز سامان می دهد . بنابراین هر تمرین ، ممکن است چندین هدف آموزشی را به طور هم زمان دنبال کند .

در تبدیل نظم به نثر رعایت نکات زیر ضروری است :

الف : حفظ پیام اصلی و مضمون

ب : رعایت ساختار جمله براساس دستور معیار نوشتاری

پ : انتخاب برابرهای واژگانی مناسب

اهداف این تمرین :

1-     درک مطلب و توانایی تبدیل یک یا چند بیت به نثر ساده و امروزی

2-     تقویت مهارت نوشتن

3-     توانایی به کارگیری آموخته های دستوری به هنگام بازگردانی شعر به نثر

4-     تداعی معانی یکی از راه های پرورش ذهن و غنی سازی گنجینه واژگانی

در این پرسش به کمک تصویر، واژه های بسیاری به ذهن تداعی می شود . از این طریقه خوشه های واژگانی ذهن دانش آموز ، گسترش می یابد و دامنه های روابط معنایی را وسیع تر می نماید . دانش آموز با دیدن تصویر و با عمیق شدن در آن ، پدیده ها را به یاد می آورد و نام آن ها را می نویسد .

مثلاً با دیدن کوه در این تصویر واژه های زیر به ذهن می آید :

قلّه ، دامنه ، کوهپایه ، کوه پیمایی ، کوه نوردی ، سرما ، برف ، عظمت و بزرگی ، استواری و  ...

منابع اطّلاعاتی کمکی

1-     ویژه نامه ی مجلّه ی شعر درباره ی زنده یاد دکتر قیصر امین پور

2-     ادبیّات کودکان و نوجوانان ، مؤلّفان : اکبری ، قاسم پور ، یارویسی ، انتشارات آیندگان ، چاپ چهارم ، 1386

3-     روزنه : محمد کاظم کاظمی ، انتشارات کانون شاعران خراسان ، 1375

حکایت اندرز پدر

سعدی در این حکایت به پرهیز از غیبت کردن سفارش می کند . هم چون بیت زیر :

« میان دو کس جنگ چون آتش است                                                سخن چین بدبخت هیزم کش است »

برگرفته از کتاب راهنمای معلّم